Część 1
Zawsze i wszędzie polecam system zastępów, czyli małe grupki chłopców o stałym składzie pod kontrolą zastępowych. Jest to ogromny krok do sukcesu.
R. Baden-Powell,
ScoutingforBoys, 1908
W drużynach harcerskich dziewczęta podzielone są na zastępy: małe grupki o stałym składzie prowadzone przez zastępowe wybierane przez same dziewczęta.
Zastęp daje harcerce poczucie bezpieczeństwa i pewność siebie, umożliwia odnalezienie własnego „JA” w małej grupie rówieśniczek, poczucie wspólnoty. W działaniu zastępu uczy się ona rzeczy, których nie miałaby okazji nauczyć się sama – życia w grupie, małej społeczności, współdziałania, lojalności, dawania i brania, tolerancji, samodzielności, czasami kierowania innymi.
Vademecum Skautek, 1978
Sukces w działaniu harcerskiej metody wychowawczej polega w dużej mierze na właściwym wykorzystaniu możliwości, jakie daje praca systemem zastępowym. Problemy pojawiają się tam, gdzie idea działania w małych grupach nie została właściwie zrozumiana i nie jest prawidłowo realizowana. W takiej sytuacji praca z drużyną staje się coraz trudniejsza, a harcerze sami czują się rozczarowani.
Jeśli więc program pracy drużyny systemem zastępowym ma przynieść sukcesy, drużynowi, muszą zrozumieć, że:
1. Bardzo ważne jest, aby harcerki i harcerze dobrze się czuli w swoich zastępach, dlatego że sami powinni wybierać grupkę, do której chcą należeć. Nie wolno więc stosować np. zasady, że wszystkie zastępy muszą mieć tyle samo członków, albo że rodzeństwo nie może być w jednym zastępie. Z punktu widzenia samych skaut6w, skauting wprowadza ich w grupy braterstwa, które sq zgodne z ich naturalnym instynktem bycia w gromadzie. (R. B-P)
2. Nie ma żadnego wzorca wiekowego, na podstawie którego można utworzyć zastęp: może on bowiem składać się z harcerek i harcerzy w różnym wieku, w tym samym wieku lub drużyna może wypracować sobie własną kombinację. Zastępy powinny być złożone ze skaut6w w zbliżonym wieku (R. B- P).
3. Zastępowa, zastępowy powinni być wybierani przez członków swojego zastępu. Mogą oni być zmienieni, jeśli zastęp uzna, że „szef” nie wywiązuje się z powierzonej funkcji. Każdy przywódca zastępu sam wybiera swojego zastępcę, podzastępowego, ale zawsze musi on być zaakceptowany przez grupę.
4. Naturalne jest, że zastępowy nie zawsze będzie posiadał ogromną wiedzę i umiejętności, w małym palcu miał wszystkie techniki i talent ich przekazywania. Zastępowy to osoba, która ma za zadanie uczyć swoich harcerzy wiadomości i umiejętności podstawowych, ale tak naprawdę nauka i rozw6j harcerzy dokonuje się poprzez działanie, wspólne wykonywanie zadań i itp. O ile jest to możliwe, funkcja zastępowego powinna być niejako przechodnia: drużynowy musi stwarzać takie sytuacje, które zachęcą wszystkich członków drużyny do podejmowania się odpowiedzialności za grupę rówieśników. System zastępowy ma za zadanie wykształcić u chłopców poczucie odpowiedzialności za innych członków zastępu (R.B-P) .
5. Rozwój dzieci i młodzieży nie trwa chwilę, ani nawet rok. Zastępowi i drużynowy nie mogą więc oczekiwać od razu wspaniałych wyników swojego działania, a integrowanie się dziewcząt i chłopców, tworzenie zastępów, podejmowanie pracy, nauka przez zabawę i działanie, wreszcie pełna odpowiedzialność zastępu za swój program i jego realizację to proces długotrwały.
Wszyscy harcerze powinni przejść przez kilka etapów działania w drużynie:
– kilka dziewcząt lub kilku chłopców decyduje się na bycie razem w grupie, czyli zakładają zastęp,
– poznają się bliżej, zaczynają razem wykonywać proste zadania proponowane przez drużynowego,
– jedno z nich zaczyna przewodzić grupce przy wykonywaniu zadań, staje się coraz bardziej odpowiedzialne za zastęp i przejmuje obowiązki zastępowego,
– zastęp sam zaczyna wykonywać proste działania; trudniejsze próby podsuwane są przez drużynowego, jednak nie ingeruje on w wybór samodzielny zastępu,
– samodzielność grupy rośnie; nie potrzebują pomocy drużynowego, sami planują i realizują zadania zawarte w programie,
– zastęp potrafi planować takie zadania, które służą samorozwojowi, ukierunkowane są na przeważające zainteresowania harcerek i harcerzy, następuje specjalizacja zastępu w danej dziedzinie (np. ekologia, surviwal, plastyka, wędrownictwo, itp.),
– wszystkie zadania mają jasny, ściśle okre6lony cel – zastęp realizuje samodzielnie swoje plany i ponosi za to pełną odpowiedzialność,
– zastęp potrafi zaplanować własną pracę na najbliższy rok, połączyć ją z zamierzeniami drużyny, przygotować program rozwoju indywidualnego swoich członków. Funkcja zastępowego jest w zasadzie „przechodnia” w zależności od podejmowanego zadania – harcerze dobrze się znają i wiedzą, komu można powierzyć odpowiedzialność za konkretne zadanie.
Wybór zastępowej, zastępowego może następować na każdym z przedstawionych etapów, zależy to po prostu od decyzji członk6w zastępu, jest jednak zasada, której powinno się przestrzegać: o ile zastępowa czy zastępowy nie muszą być najstarszymi w zastępie, o tyle ich doświadczenie, wiedza i umiejętności dotyczczące zadania, do kt6rego kierowania mają być wybrani, powinny być największe.
Kilka uwag dla drużynowego:
1. Drużynowy ma za zadanie pomagać zastępom, umożliwiać rozw6j indywidualny ich członków i dbać o jego zapewnienie w każdej małej grupie, ale nie powinien być nadopiekuńczy w stosunku do swych harcerzy uczących się przecież samodzielności.
2. Zastępy nie muszą ewoluować dokładnie według opisanych etapów – jeden szybciej przejdzie określony etap, drugi w ogóle go ominie, a trzeci będzie długo „rozporacowywał” dany etap. Zastępy nie muszą się rozwijać w tym samym tempie, gdyż zależy to od indywidualnych predyspozycji członków zastępu.
3. Drużynowy musi dobrze analizować każdy kolejny etap, na którym akurat znajduje się zastęp, oceniać pracę zastępowego i dbać o warunki rozwoju zapewniane harcerkom i harcerzom.
4. Nie jest niczym złym, jeżeli któryś z zastępów cofnie się do etapu, który osiągnął wcześniej, po prostu grupa musi sama decydować, na co ją stać i w jaki sposób potrafi najlepiej zrealizować założone sobie plany.
5. Drużynowy na każdym etapie rozwoju zastępów jest stróżem zasad pracy w zastępach, ekspertem, doradcą i pomocnikiem.
System zastępowy jest elementem, dzięki któremu metoda nasza może przynieść sukcesy. Ale wszystko zależy od ludzi, a nie od systemu. (R. B- P)
Kilka uwag na temat tego, czego harcerz może potrzebować:
– radości z przynależności do drużyny z własnego wyboru, przebywania z grupą przyjaciół. Harcerz ma prawo zostać w zastępie tak długo, by zadecydował, czy grupka ta mu odpowiada i czy sam do niej pasuje. Ma także prawo do zmiany zastępu pod warunkiem, że oba zastępy się na to godzą. Dla drużynowego oznacza to, że zastępy wcale nie muszą być jednostkami stałymi, niezmiennymi, zakłada to także nierówność zastęp6w pod względem wielkości, struktury wieku i umiejętności członków zastępu: to jest właśnie to, czym jest system małych grup i dzięki czemu na pewno ułatwi sprawną działalność drużyny.
– czynnego uczestnictwa w planowaniu pracy drużyny, nieustannej aktywności wewnątrz zastępu. Czasem któryś z zastępów działa w odmienny sposób niż reszta, i tak być powinno. Drużyna w całości składa się wszak z kilku zastępów dowodzonych przez różnych przywódc6w, jest więc mozaiką działań kilku małych grup układaną równomiernie przez wszystkich członków drużyny.
– reprezentowania zastępu przez zastępowego na radzie drużyny. Dla drużynowego oznacza to, że każdy harcerz ma prawo do własnego zdania na temat pracy drużyny i powinien mieć możliwość przekazania go radzie. By tak się faktycznie działo, zastępowy będzie potrzebował pomocy w stworzeniu planu pracy zastępu, czasu na spotkania i rozmowy z wszystkimi członkami zastępu. Jedną z głównych cech dobrego przyw6dcy jest zdolność do reprezentowania wszystkich członk6w zastępu na radzie drużyny.
Tekst pochodzi z materiałów kursu drużynowych starszoharcerskich Centralnej Szkoły Instruktorskiej ZHP w Załęczu Wielkim (1995 rok)
Przeciek.michalin.pl
Miesięcznik otwockich harcerzy